Analizując funkcjonowanie rodziny, w której występuje uzależnienie od alkoholu, można dostrzec, że często w równie trudnej sytuacji, co dorośli, są ich dzieci. Są podatne na wpływy swoich wzorców (którymi najczęściej są mama i tata), bez weryfikacji otrzymanych informacji. Ponadto – mały człowiek spotyka się z charakterystycznymi odczuciami, które – mimo niewielkich różnic – występują w każdej rodzinie z dysfunkcjami:
- poczucie braku oparcia i odrzucenia;
- trwanie w chaosie i braku możliwości przewidywania przyszłych zdarzeń;
- funkcjonowanie w ciągłym poczuciu zagrożenia, napięcia, wraz z doświadczaniem aktów przemocy (w tym również seksualnej);
- życie w systemie pozbawionym norm i wartości.
Przetrwanie w takiej rzeczywistości wymaga przystosowania się, czego efektem jest wypracowanie mechanizmów obronnych. Dziecko w rodzinie, w której występuje uzależnienie od alkoholu, uczone jest trzech zasad postępowania:
- „Nie odczuwaj” – bo sobie z tym nie poradzisz. Jesteś zbyt słaby na udźwignięcie rzeczywistości, która okazuje się być niezwykle bolesna;
- „Nie ufaj” – bo my, jako rodzice, wielokrotnie cię zawiedliśmy. Składane obietnice były łamane, nie ma więc nic pewnego;
- „Nie mów” – o piciu, o sytuacji rodzinnej, o tym, jak się czujesz, co dzieje się w domu i co robią rodzice.
W ten sposób komunikacja zanika nie tylko w rodzinie, ale też w relacjach z rówieśnikami lub pedagogami w szkołach. Problem uzależnienia od alkoholu staje się tematem tabu, rodzinną tajemnicą. Podstawowymi skutkami zagrażającymi dziecku są stan chronicznego napięcia i stresu. Wywołuje to brak poczucia stabilności, bezpieczeństwa, porządku i w efekcie kontroli nad samym sobą. Często prowadzi to do przyjmowania przez dzieci ról, wyróżnionych przez Sharon’a Wegscheider’s-Cruse.
- Rola bohatera rodzinnego – posiada ją zwykle najstarsze dziecko. Przejmuje funkcje, które należą do dorosłych, jednocześnie biorąc odpowiedzialność za młodsze rodzeństwo. Stara się być perfekcyjny w tym, co robi, gdyż nie uzyskał takich wzorców od swoich rodziców. Żyje w ciągłym napięciu, często wpada w panikę.
- Rola kozła ofiarnego – który próbuje odwrócić uwagę od problemów rodzinnych, staje się uosobieniem wszelkich frustracji. Buntuje się, ucieka z domu, nie przestrzega prawa. Ma zatem zachowania, które nie zgadzają się z panującymi normami, przez co ciężko nawiązuje relacje z rówieśnikami i staje się wykluczony ze społeczeństwa.
- Rola maskotki – to dziecko, które również stara się odwrócić uwagę od alkoholizmu rodziców, ale w inny sposób. Skupia ją na sobie, często przymilając się i zgrywając. Stara się ułatwić członkom rodziny ciężką sytuację, rozwesela ich żartami, które nie są adekwatne do rzeczywistości. W życiu społecznym pozostaje w centrum uwagi, lecz jest traktowane z dystansem, przez co ciężko mu nawiązać prawdziwe przyjaźnie.
- Rola dziecka niewidzialnego – które pozostaje z boku. Jest odizolowane od rodziny, żyje we własnym systemie, w poczuciu krzywdy i samotności. Praca grupowa może stanowić dla niego problem, jest niezdolne do radzenia sobie z trudnościami i wyrażania własnego zdania.
Dziecko czasem może przyjmować więcej niż jedną rolę lub stosować różne ich elementy we własnej konfiguracji, stara się dostosować do sytuacji, w której się znajduje. Ww. zachowania są funkcjonalne w rodzinie, jednak poza nią tracą swoją użyteczność. Często rodzice starają się je utrwalić u dziecka, przez co są one wykorzystywane w dorosłym życiu i prowadzą do wielu niepowodzeń w dziedzinie pracy lub życia społecznego