Aby doszło do powstania zaburzenia stresu pourazowego PTSD (posttraumatic stress disorder) osoba musiała być narażona na działanie stresora psychicznego lub fizycznego o wyjątkowej sile, z zagrożeniem życia, poważnym zranieniem lub zagrożeniem integralności fizycznej własnej lub innych np. śmierć, katastrofa naturalna, walka frontowa, wypadek drogowy, przemoc seksualna, napaść. Ważne jest tutaj podkreślenie, że osoba nie musi bezpośrednio doświadczyć urazowego przeżycia – może być naocznym świadkiem tego, jak ktoś inny jest obiektem traumatycznego zdarzenia lub uzyskać informacje o tym, że bliska osoba doświadczyła traumatycznego zdarzenia. Bycie narażonym na powtarzane lub bardzo duże narażenie na nieprzyjemne szczegóły danego wydarzenia traumatycznego (jak np. policjanci, strażacy, ratownicy) również może być ryzykiem dla powstania PTSD.
Oprócz warunku koniecznego opisanego powyżej osoba, u której diagnozuje się PTSD przejawia pewne objawy psychopatologiczne, które utrzymują się nieprzerwanie po miesiącu od wydarzenia traumatycznego, a które mogą trwać nawet kilka lat. Jeśli do miesiąca po zdarzeniu objawy ustąpią – możemy tutaj mówić o ostrej reakcji na stres.
Objawy, o których mowa to:
– nawracające, niechciane, niekontrolowane wspomnienia traumatycznego wydarzenia;
– nawracające, dręczące sny, których treść jest związana z traumatycznym wydarzeniem;
– flashbacki, czyli przebłyski, żywe urywki z traumatycznego wydarzenia, przy czym towarzyszy temu poczucie lub zachowanie takie, jakby osoba ponownie uczestniczyła w tym doświadczeniu;
– niemożność przypomnienia sobie ważnych aspektów traumy;
– stres, silna reakcja fizjologiczna na jakiekolwiek bodźce (wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały) przypominające zdarzenie;
– wyraźne ograniczone zainteresowanie ważnymi aktywnościami lub ograniczony udział w tych aktywnościach;
– drażliwość i wybuchy gniewu (bez bycia prowokowanym), zwykle wyrażane jako agresja słowna lub agresywne zachowania w stosunku do innych osób lub przedmiotów;
– nieprzemyślane lub autodestukcyjne zachowania;
– nadmierna czujność, ciągłe wzbudzenie autonomicznego układu nerwowego;
– wzmożona reakcja na zaskoczenie (wzdryganie się na najdrobniejszy przejaw zmiany w otoczeniu);
– problemy z koncentracją uwagi;
– problemy ze snem (np. trudności w zaśnięciu lub w utrzymaniu snu albo sen niedający odpoczynku).
Typową strategią radzenia sobie z cierpieniem jest unikanie lub próby unikania dręczących wspomnień, myśli lub uczuć dotyczących traumatycznego wydarzenia, a także czynników, które przypominają owe wydarzenie (ludzi, miejsc, rozmów, przedmiotów, czynności, sytuacji).
Zmiana osoby z PTSD jest zauważalna dla otoczenia: pogarszają się relacje z członkami rodziny i ze współpracownikami, dochodzi do oziębienia relacji, wybuchowość powoduje konflikty, spada wydajność w pracy. W skrajnych przypadkach powrót do pracy nie jest możliwy, z powodu unikania, trudności z pamięcią, koncentracją uwagi, czy braku motywacji. Większość osób wraca do zdrowia w pierwszym roku po urazie, jednak po upływie mniej więcej dwóch lat od traumatycznego zdarzenia szanse na samoistną poprawę są bardzo niewielkie.
Warto zauważyć, iż w przypadku serii zdarzeń traumatycznych, czy wieloletniego doświadczania stresora w dzieciństwie, od którego ucieczka jest trudna lub niemożliwa (np. nieprzewidywalne, niebezpieczne relacje z rodzicami, którzy nie chronią, nie troszczą się, odrzucają, zaniedbanie fizyczne i emocjonalne, dorastanie lub doświadczanie przemocy fizycznej, werbalnej lub seksualnej, wychowanie przez rodzica, który jest uzależniony lub cierpi na nieleczoną chorobę psychiczną) od paru lat specjaliści mówią o jednostce diagnostycznej nazwanej złożonym zespołem stresu pourazowego Complex PTSD. W tym rozpoznaniu, prócz objawów charakterystycznych dla PTSD dochodzą trwałe zmiany w osobowości. Dorastanie w atmosferze strachu ma wpływ na rozwój poznawczy, emocjonalny i fizyczny, czego skutki są widoczne w dorosłym życiu. Taka osoba przejawia trudności z regulacją emocji (objawiające się poprzez m.in. zachowania autodestrukcyjne np. samookaleczenia, myśli samobójcze, zachowania ryzykowne), czuje się bezradna, posiada negatywne przekonania na własny temat, towarzyszy jej ciągłe poczucie wstydu, winy lub porażki w różnych obszarach życia, ma problemy w podtrzymywaniu relacji przez m.in. niezdolność do zaufania, bądź tworzenia bliskiej więzi, uskarża się na nawracające bóle somatyczne.
Nie każda z osób dorastających w warunkach opisanych powyżej będzie miała objawy Complex PTSD. Rozwój i postać tego zaburzenia mają charakter wielopłaszczyznowy i nie zależą tylko od ekspozycji dzieci na urazy, a od m.in.: nasilenia, czasu trwania zdarzeń traumatycznych, wieku dziecka, jego biologicznych predyspozycji, oddziaływań na dziecko w łonie matki, wsparcia społecznego, dynamiki rodzinnej itp.
W przypadkach osób z PTSD lub Complex PTSD niezbędna jest profesjonalna pomoc psychoterapeutyczna, a czasem psychiatryczna. W przypadku psychoterapii zorientowanej na traumę rekomenduje się psychoterapię: a) poznawczo-behwioralną, b) jej odłam – terapię dialektyczno-behawioralną, c) EMDR, d) IFS. Psychoterapia może być w formie indywidualnej i grupowej. Leczenie farmakologiczne w PTSD i Complex PTSD nie jest leczeniem pierwszego rzutu.